WSTĘP
Silne i zrównoważone niezależne społeczeństwo obywatelskie uznawane jest przez większość głównych międzynarodowych instytucji za nieodłączny element każdej zdrowej demokracji. Organizacje społeczne odgrywają istotną rolę w podtrzymywaniu i zastosowaniu uniwersalnych, europejskich wartości na poziomie lokalnym, krajowym i ponadnarodowym, a także często są pierwszymi i ostatnimi instytucjami, które strzegą i wspierają poszanowanie praw człowieka, godności, wolności, tolerancji i solidarności. Jako zorganizowana część ogółu społeczeństwa obywatelskiego są one niezbędnym kanałem komunikacji obywatelskiej i działają jako podwójne ogniwo pomiędzy sferą publiczną a prywatną. Pełnią także ważną rolę w podtrzymywaniu integracji społecznej, konstruktywnego dialogu i zdrowego środowiska. W obecnych czasach wielu kryzysów, mających wpływ zarówno na otaczający nas klimat, jak i na integralność społeczną, stają się one ważniejsze niż kiedykolwiek wcześniej. Pod tym względem organizacje społeczne i grupy obywatelskie, podobnie jak ruchy społeczne mogą stać lub już stały się ważnym sprzymierzeńcem europejskich instytucji w czasach wzmożonych napięć związanych z mniejszościami, ksenofobią, rosnącą korupcją, nepotyzmem i słabą kondycją demokracji wśród instytucji niektórych krajów członkowskich UE. W drugą stronę także – organizacje społeczne postrzegają Unię Europejską zarówno jako istotny podmiot na arenie politycznej, jak i ważnego fundatora ich działań . [1]
Aby wypełnić swoją rolę w demokracji oraz ochronić bezpieczną przestrzeń do korzystania z wolności, społeczeństwo obywatelskie potrzebuje odpowiedniego środowiska sprzyjającego rozwojowi. Jednak dziś w coraz większej liczbie europejskich krajów możemy zaobserwować odwrotne tendencje oraz kurczenie się przestrzeni obywatelskiej, przejawiające się w oczerniających kampaniach, nękaniu i różnych ograniczeniach prawnych utrudniających działania obywatelskie. Biorąc pod uwagę fakt, że poszczególne państwa członkowskie mają w dużej mierze swobodę i niezależne kompetencje w zakresie opracowywania własnej polityki i strategii dotyczącej społeczeństwa obywatelskiego, instytucje Unii Europejskiej, mimo iż przejawiają uzasadnione obawy, są nieskuteczne w przeciwdziałaniu tym negatywnym tendencjom, a podejmowanym przez nich działaniom brakuje systematycznego i kompleksowego podejścia.
Jednakże wiele ostatnich wydarzeń wskazuje na zwiększoną uwagę i wysiłki w stronę ochrony społeczeństwa obywatelskiego podejmowane przez zarówno Komisję Europejską jak i Parlament Europejski, przejawiające się m.in. w uwzględnieniu problematyki społeczeństwa obywatelskiego w rocznym Sprawozdaniu na temat praworządności[2], nowej Strategii na rzecz wzmocnienia stosowania Karty Praw Podstawowych w UE[3], Europejskim Planie Działania na Rzecz Demokracji[4], a także w kilku sprawozdaniach Europejskiej Agencji Środowiska[5]. Wprowadzenie nowego Programu Obywatele, Równość, Prawa i Wartości (CERV)[6] to kolejny ważny krok w kierunku większego wsparcia społeczeństwa obywatelskiego w UE.
Niemniej jednak, żadne z powyższych działań nie odnosi się per se do społeczeństwa obywatelskiego, ani nie opisuje żadnych narzędzi i instrumentów, które instytucje UE, a w szczególności Komisja Europejska, mogłyby wykorzystać i lub/rozwinąć w celu wzmocnienia i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego na całym kontynencie. Choć takie strategie istnieją w kontekście roli społeczeństwa obywatelskiego w stosunkach zewnętrznych (np. COM (2012) 492)[7], a Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny z własnej inicjatywy wydał w tym celu sprawozdania[8], taka strategia uwzględniająca sprawy społeczeństwa obywatelskiego jako całości wciąż nie istnieje.
Stanowisko Komisji Europejskiej w tej sprawie znacznie zwiększyłoby widoczność problemu i umiejscowiłoby społeczeństwo obywatelskie w agendzie europejskiej poprzez uwypuklenie jego roli i ustalenie kluczowych punktów działania. Demokracja może być jedynie silna tak , jak wspierający ją obywatele, działający wspólnie w jej sprawie na rzecz przyszłych pokoleń. Dlatego wierzymy, że aby skutecznie bronić demokracji i praworządności, społeczeństwo obywatelskie musi stać się chronioną wartością europejską i zasobem samym w sobie.
Rzecz jasna, społeczeństwo obywatelskie nie może być postrzegane jako monolit, jako że jest ono bardzo zróżnicowanym zbiorem grup, ruchów i organizacji o rozmaitych celach, zasadach i interesach. W związku z tym nie ma ono jednej przyjętej definicji, ale (według międzynarodowej literatury eksperckiej) istnieje kilka wspólnych cech, które opisują czym jest – a czym nie jest[9] społeczeństwo obywatelskie.
Organizacje społeczne są:
- non profit i niekomercyjne (tj. organizacje społeczne, chociaż mogą prowadzić działalność gospodarczą, nie są tworzone z zamiarem uzyskania korzyści materialnej dla ich członków i beneficjentów),
- pozarządowe (tj. niezależne od struktur państwowych i/lub biznesowych, nie dążące do zdobycia władzy politycznej),
- zakładane dobrowolnie (tj. nie ustanowione obowiązującą ustawą; choć organizacje społeczne mogą mieć pracowników, dobrowolne składki są częścią ich działalności),
- w pewnym stopniu zinstytucjonalizowane i samorządne (wykraczają poza działalność czysto nieformalną, niezależnie od tego czy posiadają one osobowość prawną czy nie),
- stworzone dla dobra publicznego (to znaczy dla szerszych celów społecznych, pomijając prywatne interesy swoich członków).
Kompleksowa strategia (lub plan) na rzecz społeczeństwa obywatelskiego powinna opisywać w uporządkowany sposób pełen wachlarz środków i działań, dostępnych dla Komisji Europejskiej lub takich, które mogą zostać opracowane w celu rozwoju organizacji społecznych w UE. Powinny one:
- uznać rolę i znaczenie organizacji społecznych we wspieraniu i promowaniu europejskich wartości,
- zapewnić przegląd bieżących inicjatyw i procesów, które mają znaczenie dla społeczeństwa obywatelskiego,
- zidentyfikować luki i niedociągnięcia,
- zintegrować nowe, istniejące i przyszłe narzędzia do ochrony i rozwoju przestrzeni obywatelskiej
Struktura takiej strategii mogłaby opierać się na klasyfikacji stworzonej przez odpowiednich międzynarodowych ekspertów i omawiać korzystne dla społeczeństwa obywatelskiego warunki rozwoju zgodnie z następującymi podstawowymi obszarami tematycznymi:
- Prawo do zrzeszania się (jednolite standardy i ramy prawne w UE)
- Prawo do organizowania pokojowych zgromadzeń
- Prawo do działania bez nieuzasadnionej ingerencji państwa[10]
- Prawo do wolności wypowiedzi
- Prawo do współpracy i wymiany informacji
- Prawo do pozyskiwania i zabezpieczania zasobów finansowych.
Poniższy projekt założeń strategii, który opiera się także na efektach pracy kilku zarówno europejskich, jak i międzynarodowych sieci kontaktów eksperckich, wymienia potencjalne elementy tej strategii w proponowanej wyżej strukturze.
1 Civil Society in Central and Eastern Europe: Monitoring 2019 - Eva More-Hollerweger, Flavia-Elvira Bogorin, Julia Litofcenko, Michael Meyer (eds.), ERSTE Foundation, Vienna
2 Rule of law report, European Commission: https://ec.europa.eu/info/policies/justice-and-fundamental-rights/upholding-rule-law/rule-law/rule-law-mechanism/2022-rule-law-report_pl
3 Strategy to strengthen the application of the Charter of Fundamental Rights in the EU: https://ec.europa.eu/info/aid-development-cooperation-fundamental-rights/your-rights-eu/eu-charter-fundamental-rights/application-charter/eu-strategy-strengthen-application-charter_pl.
4 European Democracy Action Plan: https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/new-push-european-democracy/european-democracy-action-plan_pl
5 European Environment Agency: https://www.eea.europa.eu/pl.
6 Citizens, Equality, Rights and Values programme (CERV): https://ec.europa.eu/info/departments/justice-and-consumers/justice-and-consumers-funding-tenders/funding-programmes/citizens-equality-rights-and-values-programme_pl
7 https://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/1/2012/EN/1-2012-492-EN-F1-1.Pdf
8 https://www.eesc.europa.eu/en/our-work/opinions-information-reports/opinions/resilient-democracy-through-strong-and-diverse-civil-society-own-initiative-opinion
9 zobacz np. Salamon, Lester M., Sokolowski, S.Wojciech és List, Regina (2003): Global Civil Society An Overview. Centrum Studiów Społeczeństwa Obywatelskiego – John Hopkins Institute for Policy Studies, Baltimore, USA.
10 Defend Civil Society Report, 2nd edition, June 2012, World Movement for Democracy/ICNL
1. PRAWO DO ZRZESZANIA SIĘ
Obywatele w całej Unii Europejskiej mają prawo zrzeszać się we wspólnej sprawie, podejmować działania i reprezentować swoje interesy w dowolnej grupie. Mają swobodę tworzenia organizacji społeczeństwa obywatelskiego – głównie stowarzyszeń i fundacji. Otoczenie prawne różni się jednak w poszczególnych państwach członkowskich: odrębne regulacje mają zastosowanie w procesie rejestracji, obowiązkach administracyjnych czy systemach podatkowych itp. Tworzy to nierówne warunki działania, utrudnia działania transgraniczne i inne międzynarodowe inicjatywy obywateli europejskich. Dlatego bardzo potrzebna jest europejska przestrzeń obywatelska. Należy ją promować poprzez uspójnianie tych przepisów w kierunku europejskiej formy prawnej dla stowarzyszeń.
2. PRAWO DO ORGANIZOWANIA POKOJOWYCH ZGROMADZEŃ
Każdy ma prawo do pokojowego protestu. W ostatnich latach kilka państw członkowskich zatwierdziło restrykcyjne przepisy dotyczące pokojowych zgromadzeń, uzasadnione jako środki nadzwyczajne niezbędne dla zachowania porządku i bezpieczeństwa publicznego. Takie nadmierne i nieuzasadnione działania zaobserwowano zwłaszcza w czasie pandemii COVID-19. Niezwykle ważne jest, aby instytucje europejskie monitorowały zarówno ograniczenia, jak i dobre praktyki oraz publikowały swoje ustalenia w celu promowania nieograniczonej aktywności obywatelskiej.
3. PRAWO DO DZIAŁANIA BEZ NIEUZASADNIONEJ INGERENCJI PAŃSTWA
Członkowie społeczeństwa obywatelskiego działają dla dobra wspólnego. Stanowią oni dobro dla społeczności europejskiej i przyczyniają się do umacniania naszych demokracji. Ich rola powinna być uznawana i odpowiednio komunikowana przez instytucje europejskie, zwłaszcza że w ciągu ostatniej dekady organizacje społeczeństwa obywatelskiego były ofiarami kampanii pomówień i ataków w mediach, stygmatyzacji, nękania i politycznie umotywowanych procesów administracyjnych ze strony podmiotów państwowych i niepaństwowych. Komisja Europejska powinna monitorować te ataki i zwiększyć ochronę europejskiego społeczeństwa obywatelskiego. Podmioty obywatelskie powinny mieć możliwość sygnalizowania zagrożeń za pomocą nowo utworzonego mechanizmu ostrzegania, a istniejące procedury prawne, takie jak procedury naruszeniowe, powinny być kontynuowane.
4. PRAWO DO WOLNOŚCI WYPOWIEDZI
Fake newsy, dezinformacja i zniekształcone przekazy przyczyniają się do oczerniania i stygmatyzacji organizacji społeczeństwa obywatelskiego. W konsekwencji, pomimo obrony wartości demokratycznych, często cierpią one z powodu negatywnego wizerunku. Ponadto organizacje społeczeństwa obywatelskiego nie mogą docierać do obywateli poza „bańkami informacyjnymi”, jeśli nie ma zrównoważonych i bezstronnych relacji w mediach. W związku z tym Komisja Europejska powinna zwrócić uwagę na tworzenie sprzyjającego środowiska medialnego, ze szczególnym uwzględnieniem tematów poruszanych przez podmioty społeczeństwa obywatelskiego. Komisja powinna również promować europejskie wartości i zaangażowanie społeczne poprzez edukację obywatelską, a jednocześnie – wraz z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego – podnosić świadomość w celu przeciwdziałania antydemokratycznym tendencjom i przezwyciężania obecnych podziałów.
5. PRAWO DO WSPÓŁPRACY I WYMIANY INFORMACJI
Prawdziwie inkluzywne demokracje zachęcają do dialogu między decydentami a społeczeństwem obywatelskim. Jednak organizacje społeczeństwa obywatelskiego często mają trudności z dostępem do instytucji UE i trudno im jest skutecznie przekazywać swoje przesłanie i wypowiadać się na szczeblu europejskim. Istnieje silna potrzeba wprowadzenia systemu otwartego i zorganizowanego dialogu między instytucjami UE a organizacjami społeczeństwa obywatelskiego, który obejmuje większą przejrzystość (taką jak łatwy dostęp do dokumentów), lepszą reprezentację (zaangażowanie organizacji społeczeństwa obywatelskiego w różne etapy procesów decyzyjnych) czy regularny kontakt poprzez spotkania na wysokim szczeblu. Istniejące narzędzia (np. Konferencja na temat przyszłości Europy, Europejska Inicjatywa Obywatelska) powinny zostać ulepszone po przeprowadzeniu ich oceny i kontynuowane.
6. PRAWO DO POZYSKIWANIA I ZABEZPIECZANIA ZASOBÓW FINANSOWYCH
Społeczeństwo obywatelskie rozwija się, jeśli ludzie wierzą w wartości, które ono reprezentuje. W zamian organizacje społeczeństwa obywatelskiego mogą ulepszać społeczeństwa w całej Unii Europejskiej, a w tym celu muszą mieć dostęp do zasobów. Niestety w większości państw członkowskich organizacje społeczeństwa obywatelskiego są niedofinansowane i cierpią z powodu nadmiernych obciążeń administracyjnych. Aby temu przeciwdziałać na szczeblu europejskim, należy kontynuować i ulepszać nowy program grantowy „Obywatele, Równość, Prawa i Wartości” (CERV), by był jeszcze bardziej przejrzysty, elastyczny i przyjazny dla użytkowników. Łatwy dostęp do innych programów finansowania, prostsze procedury, budowanie potencjału wnioskodawców i monitorowanie nieprawidłowości w państwach członkowskich, powinny pomóc w budowaniu kwitnącego europejskiego społeczeństwa obywatelskiego.
PODSUMOWANIE
Chociaż ogólne prawodawstwo dotyczące społeczeństwa obywatelskiego pozostaje w gestii państw członkowskich, rola, jaką organizacje odgrywają w utrzymaniu demokracji i wartości europejskich, a także ich zagraniczna działalność, uzasadnia potrzebę kompleksowej europejskiej strategii na rzecz społeczeństwa obywatelskiego. W powyższym podsumowaniu wymieniono i opisano kluczowe potencjalne środki, których Komisja Europejska mogłaby użyć w celu wzmocnienia statusu i pozycji organizacji społeczeństwa obywatelskiego w UE jako sojusznika instytucji europejskich oraz przeciwdziałania negatywnym tendencjom obserwowanym w niektórych państwach członkowskich. Wkład społeczeństwa obywatelskiego w projekt europejski może zostać wykorzystany w jak największym stopniu poprzez należyte uznanie roli organizacji społecznych oraz kontynuację istniejących już inicjatyw i tworzenie nowych. Jednocześnie należy budować „sieć bezpieczeństwa” w celu ochrony coraz bardziej kurczącej się przestrzeni obywatelskiej, a także, na przyszłość, uwzględnić plany dotyczące prawodawstwa, finansowania oraz dialogu z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego – zwłaszcza w świetle wyników i zaleceń Konferencji na temat przyszłości Europy.
Organizacje społeczeństwa obywatelskiego, ze swojej strony, zobowiązują się do odegrania należytej roli w tym przedsięwzięciu.
Tłumaczenie dokumentu z jęz. angielskiego: Barbara Firlej
Redakcja i konsultacje: Dominika Zaręba i Jacek Michałowski
Podziel się z nami swoimi pomysłami!
Chcemy sprawić, by Unia Europejska nas wysłuchała, i do tego potrzebujemy Twojej pomocy! Nasz pierwszy szkic strategii z rekomendacjami potrzebuje Twojego wkładu! Podziel się z nami swoimi pomysłami! Pomóż nam ulepszyć go swoimi komentarzami i razem zbudujmy kwitnącą przestrzeń obywatelską!
